Central Download

Orhan Gencebay ya da gerçek ad?yla Orhan Kencebay (do?um: 4 A?ustos 1944, Samsun), Türkiye müzik tarihinin ticari ba?ar? ve popülarite anlam?nda en önemli ismi olmay? ba?arm?? çok k?ymetli bir Türk besteci, ba?lama virtüözü, müzik prodüktörü ve ses sanatç?s?d?r. Gencebay, 1970’lerden ba?layarak Türk müzik endüstrisinin y?ld?z isimlerinden biri olmu?; dahas?, duru?u ve ya?am tarz?yla da toplumun çok sevdi?i ve “Orhan Abi” lakab?yla a?abeyi olarak benimsedi?i y?ld?z bir sanatç? statüsüne sahip olmu?tur. Gencebay, bugün bile o kadar önemli ve sevilen bir sanatç?d?r ki, Türkiye Cumhurba?kan? Recep Tayyip Erdo?an bile s?k s?k onunla olan özel dostlu?unu kullanarak topluma daha iyi ula?may? amaçlamaktad?r.[1] Her ne kadar uluslararas? alanda büyük ba?ar?lar kazanan Türk sanatç? Faz?l Say’la ya?ad??? polemik nedeniyle ele?tirilse de[2], Gencebay ki?ili?iyle de sevilen-say?lan bir isim olmay? ba?arm??t?r. Bu yaz?da, saz?yla Samsun’dan yola ç?k?p, sanat ya?am? boyunca istisnai bir ba?ar? gösteren Orhan Gencebay’?n bir sanat ikonu olarak yorumlanmas?na gayret edilecektir.

Müzi?e 6 ya??nda, Rus konservatuvar? mezunu ve aslen K?r?m göçmeni eski bir opera sanatç?s? olan klasik bat? müzisyeni Emin Tarakç?’dan keman ve mandolin dersleri alarak ba?layan Gencebay, 7 ya??nda ba?lama ve Türk halk müzi?i dersleri almaya ba?lad?.[3] 10 ya??nda ilk beste çal??mas? olan “Kara Ka?l? Esmerdi Kim Bilir Kimi Sevdi” isimli eseri yapt?. 13 ya??nda Türk Sanat Müzi?i ve tambur e?itimi almaya ba?lad?. Ortaokul ve lise y?llar?nda Samsun, Edirne ve ?stanbul musiki cemiyetlerinde yayl? tambur, THM cemiyetlerinde ise ba?lama çald?. Samsun ve ?stanbul’da halk evlerinin kuruculu?unu yapt?. Kendi açt??? müzik dershanelerinde ö?retmenlik yapt?. Çocukluk y?llar?nda en çok etkilendi?i ki?i, zaman?n?n ba?lama üstad? Bayram Arac?’yd?. Gencebay’a o y?llarda bu nedenle “Küçük Bayram” diyorlard?. ?lk profesyonel bestesi “Ruhumda Titreyen Sonsuz Bir Alevsin”i 14 ya??nda yapt?. 16 ya??ndan itibaren caz ve rock müzi?i ile ilgilenmeye ba?lad?; bat? nefesli sazlardan olu?an orkestralarda tenor saksafon çald?. Daha sonra ?stanbul’a gelerek, Türkiye’nin ilk konservatuar? ve eski ad? Dârülelhan olan ?stanbul Belediye Konservatuvar?’na girdi. 1964 y?l?nda TRT Ankara Radyosu s?nav?na girdi ve s?nav? yüksek ba?ar?yla kazand?. Fakat s?navda usulsüzlük oldu?u gerekçesiyle s?nav iptal edilince, müzik çal??malar?na ara vererek askerlik sebebiyle ?stanbul’a gitti. Vatani görevini Heybeliada’da Bahriyeli olarak sürdürdü?ü y?llarda, merasim bölü?ü bandosunda saksafon çalmaya devam etti. 1966’da TRT ?stanbul Radyosu s?navlar?na girdi ve s?nav? iftiharla kazand?. Ayn? y?l, Türkiye çap?nda yap?lan ba?lama çalma yar??mas?nda Arif Sa? ve Cinuçen Tanr?korur ile birlikte derece ald?. TRT ?stanbul Radyosu’nda 10 ay ba?lama sanatç?l??? yapt?. Kurumun müzikal anlay???n?n ilerlemeye elveri?li ve özgür olmad??? gerekçesiyle 1967 y?l?nda kendi iste?i ile ayr?ld?. TRT’den ayr?ld?ktan sonra, Arif Sa? ile birlikte 1966-1968 aras? dönemde Muzaffer Akgün, Y?ld?z Tezcan, Gülden Karaböcek, Ahmet Sezgin, ?ükran Ay, Sabahat Akkiraz, Nuri Sesigüzel gibi birçok sanatç?ya ba?lama çald?. Bu dönemde K?z?l?rmak Karakoyun, Ana, Kuyu gibi Türk filmlerinin müzik direktörlü?ünü yapt?. ?stanbul’daki halk evlerinde Abdullah Nail Bay?u, ?smet S?ral, Burhan Tonguç, Erkin Koray, Ömer Faruk Tekbilek, Vedat Y?ld?r?mbora, Özer ?enay, Ne?et Erta? gibi sanatç?larla s?k s?k bir araya gelip müzik yaparak gelecekte kendi ortaya koyaca?? müziksel sentezin ilk meyvelerini verdi. “A?l?yorum Yana Yana”, “Gönül Ba?lar?”, “Y?ld?z Ak?amdan Do?ars?n”, “Neredesin Leylâ’m” gibi türkü plaklar? ç?kard?. “Sevemedim Karagözlüm”, “Sab?r Ta??”, “Goca Dünya” gibi besteleri çe?itli sanatç?lar taraf?ndan okunmaya, sanat dünyas?nda ad? besteci ve ba?lama virtüözü olarak duyulmaya ba?land?. Türkü plâklar?ndan sonra, 1968 y?l?nda ilk serbest çal??malar plâ?? “Sensiz Bahar Geçmiyor/Ba?a Gelen Çekilirmi?”i ç?kard?. Bundan sonra Topkap? Plak ve ?stanbul Plaktan seri olarak plaklar ç?karmaya devam etti. 1969 y?l?nda ç?kard??? “Bir Teselli Ver/Yorgun Gözler” 45’li?iyle Türkiye çap?nda ün yapt?. Bestekâr ve virtüöz kimli?inin yan? s?ra, yorumcu kimli?i ile ön plana ç?kmaya ba?lad?. “Ben Eski Halimle Daha Mesuttum”, “Hor Görme Garibi”, “Severek Ayr?lal?m”, “Ümit ?ark?s?”, “Sevenler Mesut Olmaz” gibi plaklara imza att?. 1971 y?l?nda ?stanbul Plak’a ortak oldu. 1972 y?l?nda Ya?ar Kekeva ile birlikte Kervan Plak ?irketini kurdu, ?irketin yöneticisi oldu. Kervan Plak, Türkiye’nin ilk yerli sermayeli plak ?irketiydi. Bünyesine Erkin Koray, Ajda Pekkan, Muazzez Abac?, Mustafa Sa?ya?ar, Ahmet Özhan, Kamuran Akkor, Semiha Yank?, Samime Sanay, Ne?e Karaböcek, Bedia Akartürk, Nil Burak, Ziya Ta?kent, Semiramis Pekkan, Ferdi Özbe?en, Gönül Yazar, Sezen Aksu gibi starlar? alan Kervan Plak, dönemin plak piyasas?n?n en güçlü ?irketlerinden biri oldu.

Orhan Gencebay, bugüne kadar 35 (31 sinema, 4 televizyon) filminde ba?rol oynad?, 90’a yak?n filmde ise müzik direktörlü?ü yapt?.[4] 1000’den fazla bestesi bulunan Orhan Gencebay, bunlar?n 300’e yak?n?n? kendisi seslendirdi.[5] Orhan Gencebay’?n yapt??? çal??malara TRT Denetleme Kurulu’nca “arabesk” dendiyse de, Orhan Gencebay bu de?erlendirmeyi “yanl??t?r ve eksiktir” diye yorumlad?. Yasal olarak 67 milyon civar? plak ve kaset tiraj? olan Orhan Gencebay’?n, korsan üretimlerin yasal üretimlerden iki kat fazla oldu?u da dü?ünülürse, 200 milyon civar? tiraj? oldu?u tahmin ediliyor. Bu da, dünyan?n say?l? tiraj rakamlar?ndand?r ve sanatç?y? dünyan?n en çok dinlenen sanatç?lar?ndan birisi yapmaktad?r. Gencebay’?n ?öhreti, büyük ölçüde Türkiye, KKTC ve Azerbaycan gibi Türkçe konu?ulan ve Türkiye’ye yak?n ülkelerle s?n?rl? kalsa da, kendisinin önemli bir Türkiye müzik fenomeni oldu?u yads?namaz bir gerçektir.

Yak?n Do?u Üniversitesi ö?retim üyesi olan ODTÜ ç?k??l? Prof. Dr. Meral Özbek[6], “Arabesk Culture: A Case of Modernization and Popular Identity” isimli kitap içi bölümünde, Türk modernle?mesini arabesk müzik fenomeni etraf?nda incelemeye çal??maktad?r.[7] Arabesk müzi?in Türk modernle?mesini karakterize eden önemli bir kavram oldu?una inanan Özbek, makalesinde milyonlarca insan taraf?ndan büyük bir ilgi ve sevgi gören arabesk müzik y?ld?zlar?n? mercek alt?na almaktad?r. Özbek’in bu ara?t?rmada seçti?i birincil figür ise Orhan Gencebay’d?r. Arabesk müzi?in yaln?zca bir müzik olmaktan ç?kt??? ve geni? kitlelerce benimsenen bir alt kültür oldu?una inanan Özbek’in cevap arad??? soru; arabesk müzi?in Türk modernle?mesi sürecinde kar??la??lan bir anomali (ayk?r?l?k) mi, yoksa her geli?mekte olan ülkede görülebilecek ve birlikte geli?en modernle?me-demokratikle?me-sanayile?me süreçlerinin etkisiyle olu?an bir ça?da?la?ma sanc?s? m? oldu?udur. Özbek, bu noktada ikinci argüman? desteklemekte ve arabesk kültürü ve müzi?inin -eski tabirle- üçüncü dünya ülkelerinde örneklerine rastlanabilecek bir modernle?me sorununun Türkiye aya?? ve yans?mas? oldu?u fikrini savunmaktad?r. Özellikle sanayile?me nedeniyle ya?anan köyden kente göç hadisesinin arabesk kültürünün olu?mas?nda ve yay?lmas?nda oynad??? rol, Özbek’in temel ilgi alan?n? olu?turmaktad?r. Özbek, ortaya ç?kan bu tabloyu Türk modernle?mesinin do?al bir sonucu de?erlendirmekte ve devlet-halk kopuklu?una dikkat çekmektedir. Özbek’e göre; arabesk müzik, Türk halk ve klasik müzi?inin, Bat? ve özellikle M?s?r müzi?iyle kar??t?r?lmas?yla elde edilen melez bir türdür. Arabesk müzi?in ortaya ç?k???, Özbek’e göre, Türkiye’nin içinde bulundu?u tarihsel-yap?sal ko?ullarla direk olarak alakal?d?r. Özbek’in dü?üncesinde, Cumhuriyet dönemi resmi kültür politikalar?n?n halka uzak olu?u ve sosyal tabana yay?lamamas?, güçlenen serbest piyasa belirleyicili?i, ilerleyen teknoloji ve kültür endüstrisi ve köyden kente göç sonucu aniden de?i?en ya?am ko?ullar?, arabesk müzi?in ortaya ç?k???n? kaç?n?lmaz k?lm??t?r.

Özbek, bu çal??mas? ve sonra yay?nlad??? kitab? “Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski”nde[8], “arabeskin kral?” olarak bilinen Orhan Gencebay’?n ya?am?yla arabesk müzi?in popülaritesi aras?nda paralellikler kurmakta ve bunun, Türkiye’nin ya?ad??? dönü?üm sonucunda köyden kente göç eden milyonlarca insan?n ya?am öyküleriyle de kesi?ti?ine dikkat çekmektedir. Gencebay’?n ?ark? sözleriyle, ?ehirdeki zor ya?am ko?ullar? ve kültürel farkl?l?klar nedeniyle adeta bir ?ok geçiren ve yabanc?la?an ?ehirli yoksullar?n s?k?nt?lar? aras?ndaki paralellikleri i?aret eden Özbek, fikirlerini örneklerle güçlendirmektedir. ??çi s?n?f? ya?am?n?n zorluklar?na ek olarak, bir de kültürel farkl?l?klar nedeniyle d??lanan ve hor görülen milyonlarca insan?n ya?ad?klar? alt üst olu?, Özbek’e göre bir alt kültürün do?mas?nda temel etkendir. Gencebay’?n ?ark? sözlerinde görülen ve daha çok sezilen umutsuzluk (Bats?n Bu Dünya), ezilmi?lik (Hor Görme Garibi), suçluluk (Hatas?z Kul Olmaz) ve imkâns?z görünen çözüm dü?üncesi (Ziyankâr), bu kültürünün ana psikolojik ö?elerini olu?turmaktad?r. ?ehre sa?l?kl? olarak eklemlenemeyen köy tipi yerle?im yerlerinin, yoksul i?çi bloklar?n?n ve gecekondu mahallerinin ?ehir merkezine ula??m?n? sa?layan dolmu?lar?n arabesk müzi?in ?ehre yay?lmas?nda temel araç oldu?una dikkat çeken Özbek, “zonta” ve “maganda” gibi terimlerin de bu dönemde ortaya ç?kt???n?n alt?n? çizmi?tir. Arabesk kültürünün siyasal arenaya da s?çrad???n? belirten Özbek, Ahmet Kaya’n?n -Can Dündar’?n verdi?i isimle- “devrimci arabesk” türü müzi?ini de bu do?rultuda de?erlendirmektedir. Sol dü?üncenin fakir gecekondu mahallerinin umudu oldu?u, “kurtar?lm?? bölge”lerin kuruldu?u 1970’ler ve 1980’lerin ba?lar?ndaki bu e?ilime dikkat çeken Özbek, bir yandan da özellikle 12 Eylül sonras? ya?anan depolitizasyon süreciyle arabesk kültürünün siyasal arenadan çekilerek daha kültürel, sosyal bir alana kayd???n? ve ?ehirli yoksulun kimlik olu?turmas?nda temel rolü oynad???n? ifade eder. Kö?eyi dönme dü?üncesinin ve patron-mü?teri (patron-client) tipi siyasetin Turgut Özal ile birlikte yayg?nla?maya ba?lamas?yla ?brahim Tatl?ses’in h?zl? yükseli?i ve maganda kültürünün popüler olmas? aras?nda ba?lant?lar kurmaya çal??an Özbek, arabesk kültüründe bask?n ataerkil özellikler oldu?unu da belirtir.

Arabesk müzik alan?nda pek çok bayan sanatç?n?n da ortaya ç?kmas?na kar??n, bu dal?n temelde bir erkek hegemonyas? alan? oldu?unu söyleyen ve ?ark? sözlerindeki ataerkil ö?eleri i?aret eden Meral Özbek, arabesk müzi?in “Dünya Müzik Ansiklopedisi”nde bir “yabanc?la?ma” müzi?i olarak belirtildi?ini de ifade etmektedir. Meral Özbek, arabesk kültürünü son tahlilde modernle?me e?risinde bir sapma olarak de?il, do?al bir sonuç olarak gördü?ünü ve geli?mekte olan ülkelerde buna benzer alt kültürlerin olu?tu?una dikkat çekerken, hümanist bir bak?? aç?s?yla yap?sal ko?ullar?n ?ekillendirdi?i bu kültürün etkisinde kalm?? bireylerin masum oldu?unu ifade etmektedir. Ba?ar?l? kültür politikalar? ve adilce bölü?ümün, f?rsat e?itli?inin oldu?u, düzelen bir sosyo-ekonomik düzende bu sorunlar?n a??labilece?ine inanan Özbek, Orhan Gencebay’?n müzikal evriminin ve sanat ya?am?n?n da buna güzel bir örnek oldu?unu dile getirmektedir.

Arabesk müzik, Özbek’in de dile getirdi?i ?ekilde Türk modernle?mesini çok güzel yans?tan bir örnektir. Bat?’n?n yüzy?llar süren bir zaman diliminde ve ad?m ad?m gerçekle?tirdi?i bir süreci (modernle?me, sekülerle?me, ulusla?ma, sanayile?me, demokratikle?me) tüm keskinli?iyle ya?amak zorunda kalan Türkiye’nin ya?ad??? bu melez kimlik, elbette do?al kar??lanmal?d?r. Bu, asl?nda Türkiye’nin 1990’lardan ba?layan ?slami dönü?ümünü ve Tayyip Erdo?an fenomenini de bir temele oturtmaktad?r. Bilkent Üniversitesi ö?retim üyesi Nedim Karakayal? ise[9], “Do?arken Ölen: Hafif Müzik Ortam?nda Ciddi Bir Proje Olarak Orhan Gencebay” isimli makalesinde[10], Gencebay’?n Özbek’in yapt??? gibi yap?sal analizlerle ve köyden kente göç fenomeni do?rultusunda aç?klanamayaca??n? ileri sürerek, kendisini Cumhuriyet projesinin gündeme getirdi?i ve sürekli yeniden üretti?i alaturka-alafranga müzik dikotomisini y?kan ba?ar?l? bir sanatsal ve ticari proje olarak ele alm??t?r. Hakikaten de, Özbek’in yap?sal analizlerinin geçerlili?i olsa da, geçmi? y?llardaki bir röportaj?nda rock müzi?ini sevdi?ini ve Duman ve Mor ve Ötesi gruplar?n?n hayran? oldu?unu belirten ve arabesk müzi?i geleneksel halk ve sanat müzi?i dikotomisini y?kan devrimci ve özgürlükçü bir müzik türü olarak gördü?ünü belirten Gencebay’?n, çok zeki ve yapt???n?n bilincinde olan bir sanatç? oldu?u söylenmelidir. Zira Gencebay, do?al özellikleri ve ya?am?yla sanat?n? ve halk?n genel e?ilimlerini birle?tirmi? ve bu hissi dinleyicilerine ve hayranlar?na da geçirmeyi ba?arm??t?r. Dolay?s?yla, Türkiye’nin ya?ad??? sosyolojik dönü?üme uygun bir hayat hikâyesi olan ve halk?n içinden gelip ba?ar?ya ula?an Gencebay, kariyerinin özellikle ilerleyen y?llar?nda ?ark?lar? ve filmleriyle bu üstlendi?i rolün hakk?n? veren bir portre de çizmeye gayret etmi? ve bu da, ticari ba?ar?s?n? perçinlenmesine yol açm??t?r.

Orhan Gencebay, Bat? d??? geli?en toplumlarda ortaya ç?kan sentez kimlikler ve modernle?me sorunlar?n?n yaratt??? efsanevi sanatç? modelinin Türkiye örne?i olarak akademik ara?t?rmalara da konu olan çok önemli bir isimdir. Gencebay’?n ba?ar?s?n?, sosyolojik olarak sahip oldu?u özellikler ve do?al sanat yetenekleri kadar, bir sanatsal projenin ba?ar?s? ba?lam?nda da de?erlendirmek ve incelemek gerekir.

Yrd. Doç. Dr. Ozan ÖRMEC?

[1] Bunun bir örne?i için bak?n?z; http://www.cnnturk.com/turkiye/erdogandan-orhan-gencebay-yorumu-bazi-ozel-yasadiklarim-var.

[2] Bak?n?z; http://www.ntv.com.tr/turkiye/fazil-boyle-konusursa-lafi-10-para-etmez,A1yrnQibGk-dDPMzvEclXg.

[3] Gencebay’in biyografisi buradan al?nm??t?r; https://tr.wikipedia.org/wiki/Orhan_Gencebay.

[4] Bak?n?z; http://www.imdb.com/name/nm0312642/.

[5] Sanatç?n?n diskografisi için; http://www.orhangencebay.com.tr/albumler.php.

[6] http://old.neu.edu.tr/node/1894.

[7] Bak?n?z; Özbek, Meral (1997), “Arabesk Culture: A Case of Modernization and Popular Identity”, içinde Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, editörler: Sibel Bozdo?an & Re?at Kasaba, ss. 211-231. Okumak için; https://hakanyucelgsu.files.wordpress.com/2012/12/arabesk-culture.pdf.

[8] Özbek, Meral (2003), Popüler Kültür ve Orhan Gencebay, ?stanbul: ?leti?im Yay?nlar?. Sat?n almak için; http://idefix.com/Kitap/Populer-Kultur-ve-Orhan-Gencebay/Meral-Ozbek/Arastirma-Tarih/Sosyoloji/urunno=0000000061591.  

[9] Bak?n?z; http://pols.bilkent.edu.tr/people/nedim/home.

[10] Karakayal?, Nedim (1995), “Do?arken ölen: Hafif müzik ortam?nda ciddi bir proje olarak Orhan Gencebay”, Toplum ve Bilim, Say?: 67, Güz 1995, ss. 136-156.